Cukrzyca jest chorobą przewlekłą, trwającą do końca życia chorego. Źle leczona może powodować rozwój późnych powikłań, będących często bezpośrednią przyczyną zgonu. Jednym z warunków efektywnej walki z chorobą i przeciwdziałania jej powikłaniom jest aktywizacja udziału pacjenta w leczeniu, czyli nieustanna domowa samokontrola. Tylko dzięki takiej umiejętnej samokontroli można skutecznie utrzymać optymalny, fizjologiczny poziom glukozy we krwi (tzw. normoglikemię).
Co jest wstępnym warunkiem samokontroli w cukrzycy?
Pierwszym, wstępnym warunkiem samokontroli jest elementarna wiedza pacjenta o chorobie oraz dobra współpraca z lekarzem. Już w czasie pierwszych wizyt u lekarza chory na cukrzycę powinien zostać poinformowany, do jakich celów leczenia (w tym poziomu cukru we krwi) powinien dążyć. Jak też powinien otrzymać materiały informacyjne omawiające zasady samokontroli i leczenia choroby, w postaci broszur, książek, czy wskazówki, co do lektury, jaką powinien przeczytać.
Co jest metodą podstawową samokontroli?
Podstawową metodą samokontroli cukrzycy jest oznaczanie stężenia glukozy we krwi, a także badanie ilości glukozy w moczu (ewentualnie obecności acetonu w moczu). Pomiary te, powinny być wykonywane za pomocą specjalnych testów w domu pacjenta przez niego samego. W praktyce samokontroli – oceny wyrównania cukrzycy dokonuje się również na podstawie odczuwanych przez chorego objawów.
Czy powinniśmy zapisywać wyniki własnych pomiarów?
Tak, to bardzo ważne dla samooceny i późniejszej konsultacji z lekarzem. Dla właściwej kontroli cukrzycy niezbędne jest odnotowywanie każdego pomiaru poziomu glukozy we krwi, ewentualnie glukozurii, (jeśli mierzymy też poziom). Istotne jest zapisanie, jak się ma czas pomiaru wobec posiłku (np. pomiar na czczo, ile minut przed posiłkiem i ile po posiłku).
Co jeszcze powinniśmy wpisywać do dziennika samokontroli?
Ważne adnotacje to:
* samoocena diety (np. wg. szacunku kalorii i zawartości węglowodanów);
* zanotowanie każdej zmiany istotnej zmiany w diecie lub leczeniu;
* opisanie epizodów – takich, jak hipoglikemia, infekcja, przeżycie emocjonalne, infekcja, miesiączkowanie, itp.;
* okazywanie dziennika lekarzowi podczas każdej wizyty.
Kiedy należy przeprowadzać kontrolę poziomu cukru w krwi (glikemii) lub poziomu cukru w moczu (glukozurii)?
* Po pierwsze na czczo;
* Po różnych, mniejszych i większych posiłkach;
* Po spożyciu słodyczy;
* Po wysiłku fizycznym
* w nocy, przy podejrzeniu nocnej hipoglikemii lub znacznej hiperglikemii na czczo;
* w zbiórce dobowej moczu.
UWAGA: Oznaczanie stężenia glukozy we krwi i moczu jest najważniejszym wskaźnikiem oceny bieżącego wyrównania cukrzycy.
Co powinniśmy wiedzieć o dopuszczalnym stężeniu glukozy we krwi?
U osób młodych należy dążyć, aby stężenia glukozy we krwi – zarówno na czczo jak i po posiłkach – były zbliżone do wartości stwierdzanych u osób zdrowych. Oznacza to, że
* glukoza na czczo i przed posiłkiem powinna być w zakresie 80–120 mg%
* w 1 godzinę po posiłku – mniej niż 160 mg% w 2 godziny po posiłku – mniej niż 140 mg%
* U osób starszych, z obawy przed hipoglikemią, wymagania co do wielkości glikemii są mniej rygorystyczne. Dopuszczalny poziom cukru we krwi dla osób 70-letnich jest nieco wyższy niż u ludzi młodych. Na czczo powinien on wynosić nie więcej niż 140 mg/100 ml, po jedzeniu zaś nie może przekraczać 180 mg/100 ml.
Uwaga: W moczu nie powinno być glukozy ani acetonu.
Czego dowiadujemy się badając obecność glukozy w moczu?
Jeśli stężenie glukozy we krwi przekroczy 180 mg% (10 mmoli), czyli tzw., próg nerkowy dla glukozy – wówczas przechodzi ona do moczu. Stwierdzając wysokie stężenie glukozy w moczu wykrywamy nie tylko wysoką glukozurię i przekroczenie progu nerkowego. Jeśli np. badamy mocz z tzw. zbiórki nocnej – dowodzi to hiperglikemii nocnej. Należy jednak pamiętać, że u osób starszych typowe jest podwyższenie progu nerkowego, w związku z czym u wielu chorych nie występuje cukromocz nawet przy glikemii przekraczającej 200 mg%. Badanie to powinni więc wykonywać głównie ci pacjenci, którzy z ważnych powodów (charakter cukrzycy, brak glukometru) nie mogą mierzyć stężenia glukozy we krwi.
Co powinniśmy wiedzieć o glukometrze – elektoronicznym przyrządzie do pomiaru poziomu stężenia glukozy w krwi?
Współczesny glukometr – np. widoczny na fotografiach ACCU-CHEK Active – odczytuje zmiany stężenia glukozy metodą elektrochemiczną i umożliwia pomiary błyskawicznie, precyzyjnie i w sposób prosty. Dokładny wynik uzyskujemy w ciągu kilku sekund.
Wystarczy tylko (fotografia A) – (1) włożyć do aparatu pasek testowy, przeznaczony wyłącznie do tego typu urządzenia i (2) – nanieść na jego pole testowe niewielką kroplę krwi – aby odczytać wynik na dużym, czytelnym wyświetlaczu.
Tego typu glukometry umożliwiają też nałożenie kropli krwi na pasek pomiarowy poza aparatem (fotogafia B). Jest to cenne udogodnienie, gdyż zabezpiecza przed zabrudzeniem aparatu nadmiarem krwi spływającej z paska do prowadnicy paska testowego. Ten błąd zdarza się niekiedy osobom, które nanoszą na pasek testowy zbyt dużo krwi lub nie mogą trafić dokładnie z krwią w pasek pomiarowy. Wymaga to wówczas kłopotliwego delikatnego oczyszczenia urządzenia pomiarowego czystą watką nasączoną minimalną ilością spirytusu lub innego rozpuszczalnika krwi. Aby nałożyć kroplę krwi poza aparatem ACCU-CHEK Active podejmujemy następujące czynności: (1) wkładamy do aparatu odpowiedni pasek testowy i uruchomiamy glukometr; (2) po przejściu aparatu w tryb pomiaru (na ekranie wyświetla się pasek testowy i miga kropelka) wyjmujemy pasek testowy z aparatu; (3) nakładamy kroplę krwi; (4) ponownie wkładamy pasek do prowadnicy paska testowego aparatu; (5) odczytujemy wynik pomiaru.
Tak skonstruowane urządzenie nie wymaga wycierania paska w ściśle określonym czasie, tak jak w ręcznych testach paskowych, aby eliminować popełnienie błędu. Pasek jest jednorazowy (wyrzucamy go po użyciu) i niemal darmowy (jeśli jest refundowany).
Wysoka zmienność stężenia glukozy we krwi utrudnia samoocenę w dłuższych przedziałach czasu. Czy istnieje metoda pozwalająca ustalić „średnie” stężenie poziomu glukozy np. w ciągu miesiąca, czy dwóch?
Tak, służy temu ocena stężenia we krwi poziomu tzw. hemoglobiny glikowanej. Chociaż tej metody nie można zastosować w domu, tylko dzięki niej można ocenić – czy stosowane metody samokontroli są skuteczne w dłuższej perspektywie czasowej.
Jak wygląda typowy schemat samokontroli prowadzonej przez osobę z cukrzycą insulinozależną ?
Profil dobowy profil glikemii określa się mierząc stężenie glukozy glukometrem kilkakrotnie w ciągu doby – na czczo, 2 godziny po śniadaniu, przed każdym głównym posiłkiem i o godzinie 3 w nocy, gdy stężenie glukozy jest najniższe. Tego typu samokontrola jest pomocna nie tylko w korygowaniu dawki insuliny, ale i w ustalaniu, czy złe samopoczucie w danym momencie spowodowała hipo, czy hiperglikemia.
Czy np. odczuwane przez osobę z cukrzycą objawy nadmiaru cukru we krwi lub niedocukrzenia mogą być wartościowym uzupełnieniem powyższych pomiarów biochemicznych?
Tak, jako sygnał o wysokim stężeniu glukozy we krwi. Cukrzyca dobrze wyrównana nie daje bowiem żadnych dolegliwości. Dopiero przy znacznej hiperglikemii (wysokie stężenie glukozy we krwi) pojawiają się objawy kliniczne. Należą do nich: wzmożone pragnienie, wielomocz, narastające osłabienie, skłonność do zakażeń, niekiedy ubytek masy ciała. Chociaż wiele z tych dolegliwości może występować także u osób z innymi chorobami (nie są to objawy swoiste dla cukrzycy) – to ich występowanie u osoby z cukrzycą jest ważnym sygnałem alarmowym.
Czy są inne charakterystyczne objawy złego leczenia cukrzycy?
Tak, ważnym wskaźnikiem klinicznym świadczącym o właściwym leczeniu cukrzycy jest prawidłowa masa ciała. Pacjent dobrze leczony powinien utrzymywać masę swojego ciała w zakresie normy.
Prawidłową masę ciała i nadwagę określa się przy pomocy wzoru Body Mass Index (BMI), po polsku wskaźnik masy ciała.
BMI = waga ciała (kg) /:/ dzielona przez wzrost w (m2)
Prawidłowy BMI, według Światowej Organizacji Zdrowia, wynosi dla kobiet 22–25, dla mężczyzn 23–27. BMI powyżej 25 (kobiety) –27(mężczyźni) oznacza nadwagę, zaś powyżej 30 oznacza otyłość. Jak stwierdzono na podstawie wielu badań epidemiologicznych BMI dobrze koreluje z masą tkanki tłuszczowej oraz umożliwia ocenę zagrożenia śmiertelnością i ryzykiem cukrzycy a ponadto nadciśnienia i chorób serca.
| NADWAGA WYRAŻONA WSKAŹNIKIEM BMI | |
| 18,5 – 24,9 | norma |
| > 25 | Przeciętne |
| 25,0 – 29,9 | Podwyższony – I stopień nadwagi |
| 30,0 – 39,9 | Wysoki – II stopień nadwagi |
| > 40,0 | Bardzo wysoki – III stopień nadwagi |
PRZYKŁAD OBLICZANIA WSKAŹNIKA BMI
Dla wzrostu = 1,80 m; przy wadze = 80 kg
Waga 80 kg /(wzrost 1,80 m)2 → stąd BMI = 24,7
co oznacza wagę w normie i ryzyko nadciśnienia w granicach wartości przeciętnych.
Ale uwaga – wzór na optymalną masę ciała nie dotyczy dzieci, które rosną, sportowców oraz osób o rozbudowanej tkance mięśniowej, jak też kobiet w ciąży.
Czy nadciśnienie tętnicze, często współistniejące z cukrzycą – jest wskaźnikiem złego leczenia cukrzycy?
Tak. Ciśnienie tętnicze jest ważnym wskaźnikiem oceny skuteczności leczenia cukrzycy. Należy dążyć, aby u osób młodych wartości ciśnienia utrzymywały się na poziomie 120/80 mm Hg lub poniżej, a u osób dorosłych – poniżej 127/83 mm Hg. Pomocne w kontroli nadciśnienia w cukrzycy są systematyczne badania biochemiczne dotyczące lipidów krwi oraz glikowanych białek.
Dlaczego pomiar poziomu lipidów we krwi jest niezbędny w ocenie skuteczności leczenia cukrzycy?
Złe wyrównanie cukrzycy powoduje także zaburzenia przemiany lipidów krwi, najczęściej pod postacią wzrostu stężenia cholesterolu i trójglicerydów. Zaburzenia te pojawiają się zwykle po dłuższym kilkutygodniowym niedostatecznym wyrównaniu i sprzyjają miażdżycy naczyń. Dlatego cholesterol (zwłaszcza tzw. zły LDL) i trójglicerydy uznaje się również za wskaźniki wyrównania cukrzycy. Osoby chore na cukrzycę powinny mieć stężenie cholesterolu we krwi poniżej 200 mg% a trójglicerydów poniżej 150 mg%.
Kiedy w samokontroli mówimy o dobrym wyrównaniu cukrzycy?
O dobrym wyrównaniu cukrzycy można mówić wtedy, gdy pacjent nie ma dolegliwości subiektywnych charakterystycznych dla tej choroby, utrzymuje należną masę ciała i ma prawidłowe wartości ciśnienia tętniczego, glikemii, hemoglobiny glikowanej (i fruktozaminy) oraz cholesterolu i trójglicerydów.
Czy odpowiedni dobór leków może ułatwić samokontrolę?
Dobrze jest wziąć pod uwagę, że leki hipoglikemizujące najnowszej generacji, takie jak np. glimepiryd, zapewniają łatwiejszą kontrolę poziomu hemoglobiny glikowanej, bez niepożądanego wzrostu poziomu insuliny.
Jaką korzyść osiągniemy z poprawnej samokontroli cukrzycy?
Samokontrola pozwala zapobiec groźnym powikłaniom, prowadzącym m.in. do niewydolności nerek, utraty wzroku, amputacji kończyn dolnych i zagrażającej życiu choroby wieńcowej. Słowem wysoki poziom samokontroli może zapewnić chorym niezbędny komfort egzystencji i realizację własnych długodystansowych planów życiowych.
Oprac. mgr Edward Ozga Michalski
Konsultacja prof. dr hab. med. Andrzej Danysz
